Đầu tư công là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Đầu tư công là gì?

Đầu tư công là quá trình sử dụng nguồn lực tài chính của nhà nước nhằm xây dựng, duy trì hoặc nâng cấp các tài sản cố định phục vụ lợi ích công cộng. Các khoản đầu tư này thường được thực hiện thông qua ngân sách nhà nước, vốn vay công hoặc các quỹ phát triển, với mục tiêu tạo lập cơ sở hạ tầng, tăng cường năng lực cung ứng dịch vụ công, và thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội.

Khác với đầu tư tư nhân, đầu tư công không chỉ nhắm đến lợi nhuận tài chính mà còn hướng đến hiệu quả xã hội và dài hạn. Ví dụ, xây dựng một tuyến đường cao tốc không chỉ giúp cải thiện lưu thông mà còn tác động lan tỏa đến thương mại, giảm chi phí logistics và kích thích đầu tư tư nhân. Chính vì vậy, đầu tư công được coi là động lực nền tảng trong chiến lược phát triển quốc gia.

Theo Cambridge Dictionary, đầu tư công là khoản tiền mà chính phủ chi ra để phát triển các dịch vụ và tài sản công cộng như trường học, bệnh viện, hệ thống giao thông và các chương trình phúc lợi xã hội. Ngoài ra, định nghĩa của Ngân hàng Thế giới cũng bao hàm cả đầu tư vào nghiên cứu khoa học, vốn con người và công nghệ đổi mới để đáp ứng các mục tiêu phát triển bền vững.

Các loại hình đầu tư công

Đầu tư công không đồng nhất về mục tiêu, lĩnh vực và phương thức thực hiện. Có thể phân loại đầu tư công theo nhiều tiêu chí khác nhau, phổ biến nhất là theo mục đích sử dụng hoặc lĩnh vực triển khai. Mỗi loại hình mang đặc trưng kinh tế và mức độ tác động đến tăng trưởng khác nhau.

Các nhóm đầu tư công chủ yếu gồm:

• Đầu tư cơ sở hạ tầng vật chất: Bao gồm xây dựng đường xá, sân bay, cảng biển, hệ thống cấp thoát nước, nhà máy điện, cơ sở giao thông đô thị và nông thôn.
• Đầu tư vào vốn con người: Chi cho giáo dục công, đào tạo nghề, bệnh viện công, hệ thống y tế cơ sở – nhằm nâng cao năng suất và chất lượng lao động.
• Đầu tư vào khoa học – công nghệ: Hỗ trợ nghiên cứu và phát triển (R&D), đổi mới sáng tạo, chuyển giao công nghệ phục vụ công nghiệp hóa và số hóa.

Dưới đây là bảng phân loại cơ bản:

Loại đầu tư công	Ví dụ	Hiệu quả kinh tế - xã hội
Hạ tầng giao thông	Đường cao tốc, cầu, metro	Giảm chi phí vận chuyển, tăng liên kết vùng
Y tế – Giáo dục	Bệnh viện tuyến tỉnh, trường đại học công	Nâng cao năng lực con người, giảm bất bình đẳng
Khoa học – công nghệ	Trung tâm đổi mới sáng tạo quốc gia	Thúc đẩy năng suất, tăng khả năng cạnh tranh

Theo OECD, đầu tư công chiếm trung bình khoảng 3% GDP tại các quốc gia phát triển và đóng vai trò không thể thiếu trong đảm bảo dịch vụ công thiết yếu và phát triển kinh tế địa phương.

Vai trò của đầu tư công trong tăng trưởng kinh tế

Đầu tư công có tác động trực tiếp và gián tiếp đến tăng trưởng GDP, năng suất lao động và hiệu quả kinh tế vĩ mô. Bằng cách cải thiện cơ sở hạ tầng và dịch vụ công, đầu tư công giúp giảm chi phí hoạt động, tăng tính cạnh tranh và thu hút đầu tư tư nhân.

Các cơ chế ảnh hưởng chính gồm:

• Thúc đẩy cầu nội địa: Chi tiêu công tăng làm kích thích tiêu dùng và sản xuất trong nền kinh tế.
• Cải thiện môi trường đầu tư: Hạ tầng hoàn chỉnh và thể chế công hiệu quả làm giảm rủi ro cho doanh nghiệp.
• Khơi thông các điểm nghẽn: Giải quyết tình trạng tắc nghẽn giao thông, quá tải bệnh viện, thiếu điện – nước ở các khu vực trọng điểm phát triển.

Ví dụ điển hình là chương trình đầu tư công trong Kế hoạch Marshall sau Thế chiến II giúp tái thiết hạ tầng và đẩy nhanh phục hồi kinh tế châu Âu. Hay tại Việt Nam, các tuyến cao tốc Bắc – Nam, sân bay Long Thành và các khu công nghệ cao là minh chứng cho vai trò dẫn dắt của đầu tư công đối với tăng trưởng dài hạn.

Theo nghiên cứu của Equitable Growth, mỗi USD đầu tư công hợp lý có thể tạo ra từ 1,5 đến 2,5 USD giá trị gia tăng cho nền kinh tế trong dài hạn, đồng thời giảm bất bình đẳng nếu phân bổ hợp lý theo vùng miền và tầng lớp dân cư.

Thách thức trong quản lý đầu tư công

Mặc dù được xem là công cụ tăng trưởng hiệu quả, đầu tư công cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro nếu thiếu cơ chế giám sát và minh bạch. Một dự án công bị chậm tiến độ, đội vốn, hoặc không phát huy hiệu quả sau hoàn thành sẽ gây lãng phí nguồn lực và tạo áp lực nợ công.

Các thách thức điển hình trong thực thi đầu tư công gồm:

• Lập kế hoạch không dựa trên phân tích lợi ích – chi phí: Chọn sai dự án, đầu tư dàn trải, kém hiệu quả.
• Tham nhũng và xung đột lợi ích: Gói thầu bị thao túng, chi tiêu sai mục đích, thiếu đấu thầu cạnh tranh.
• Năng lực quản lý yếu: Các chủ đầu tư công thiếu kinh nghiệm trong quản lý dự án quy mô lớn hoặc công nghệ cao.

Theo IMF, các nước thu nhập trung bình và thấp có thể mất đến 30–40% giá trị đầu tư do các sai sót trong thiết kế, chậm trễ thi công, và không kiểm toán độc lập. Do đó, cải thiện hiệu quả quản trị đầu tư công là ưu tiên hàng đầu trong cải cách tài chính công hiện đại.

Hiệu ứng “crowding-in” và “crowding-out” trong đầu tư công

Đầu tư công có thể tạo ra hai hiệu ứng trái ngược đối với đầu tư tư nhân: hiệu ứng “crowding-in” (thu hút) và “crowding-out” (lấn át). Việc xuất hiện hiệu ứng nào phụ thuộc vào bối cảnh kinh tế vĩ mô, cấu trúc tài khóa, mức độ hiệu quả của chi tiêu công và năng lực hấp thụ của nền kinh tế.

“Crowding-in” xảy ra khi đầu tư công góp phần nâng cao năng suất biên của đầu tư tư nhân. Ví dụ, xây dựng một tuyến cao tốc mới có thể giúp giảm thời gian vận chuyển nguyên vật liệu, tạo điều kiện để doanh nghiệp mở rộng sản xuất. Tương tự, đầu tư công vào hệ thống viễn thông hoặc logistics có thể làm tăng hiệu quả của toàn chuỗi cung ứng tư nhân. Ngoài ra, các dự án công cũng tạo niềm tin thị trường, khuyến khích doanh nghiệp đầu tư dài hạn.

Ngược lại, “crowding-out” xảy ra khi đầu tư công dẫn đến việc giảm đầu tư tư nhân. Nguyên nhân phổ biến là chính phủ tài trợ cho đầu tư bằng cách vay nợ quy mô lớn, khiến lãi suất thị trường tăng lên và gây khó khăn cho doanh nghiệp trong tiếp cận tín dụng. Nếu đầu tư công không hiệu quả, hoặc chiếm dụng quá nhiều nguồn lực xã hội, thì đầu tư tư nhân sẽ bị lấn át cả về tài chính lẫn không gian thị trường.

Đầu tư công trong bối cảnh phát triển bền vững

Đầu tư công đóng vai trò trung tâm trong việc thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững (SDGs) do Liên Hợp Quốc đề ra, đặc biệt trong các lĩnh vực như hạ tầng xanh, năng lượng tái tạo, đô thị bền vững, và dịch vụ xã hội cơ bản. Đây là yếu tố then chốt để đảm bảo sự phát triển bao trùm, cân bằng và có khả năng thích ứng với biến đổi khí hậu.

Các lĩnh vực đầu tư công hỗ trợ phát triển bền vững gồm:

• Giao thông xanh: Phát triển hệ thống xe buýt điện, metro, tàu điện để giảm phát thải CO₂ và ô nhiễm không khí.
• Năng lượng tái tạo: Đầu tư vào điện mặt trời, điện gió, hạ tầng lưới điện thông minh.
• Chống chịu khí hậu: Xây dựng đê biển, hệ thống thoát nước đô thị, cải thiện rừng ngập mặn ven biển.

Theo UNSDG, khoảng trống đầu tư để đạt SDGs vào năm 2030 tại các nước đang phát triển ước tính lên tới 4.000 tỷ USD/năm. Do đó, đầu tư công không chỉ cần được tăng cường về quy mô mà còn cần chuyển hướng sang các dự án mang tính bền vững và đổi mới.

Đầu tư công và chuyển đổi số

Trong thời đại kinh tế số, đầu tư công vào hạ tầng số và công nghệ là thiết yếu để cải thiện hiệu quả quản trị công và thúc đẩy đổi mới toàn xã hội. Đầu tư vào chuyển đổi số bao gồm hạ tầng viễn thông, dữ liệu lớn, trí tuệ nhân tạo và số hóa dịch vụ công.

Các chương trình đầu tư công số tiêu biểu:

• Phát triển trung tâm dữ liệu quốc gia và mạng 5G.
• Hệ thống định danh điện tử và cơ sở dữ liệu dân cư tích hợp.
• Chuyển đổi số trong y tế (e-health), giáo dục (e-learning) và hành chính (e-government).

Đầu tư công trong lĩnh vực này không chỉ tạo ra nền tảng hạ tầng mới mà còn khuyến khích khu vực tư nhân đồng hành phát triển các ứng dụng số và dịch vụ sáng tạo, giúp nền kinh tế chuyển mình sang mô hình giá trị cao và thân thiện môi trường.

Đầu tư công trong bối cảnh khủng hoảng kinh tế

Trong giai đoạn khủng hoảng như đại dịch COVID-19 hay khủng hoảng tài chính toàn cầu, đầu tư công thường được sử dụng như một công cụ kích thích kinh tế nhanh và hiệu quả. Khi tiêu dùng và đầu tư tư nhân giảm mạnh, chi tiêu công có thể giữ vai trò trụ cột trong duy trì tổng cầu và hạn chế suy thoái.

Ví dụ, trong năm 2020–2021, nhiều quốc gia đã triển khai gói đầu tư công quy mô lớn vào y tế công, cơ sở hạ tầng số và an sinh xã hội để hỗ trợ người dân, đồng thời cải thiện hệ thống hạ tầng y tế và giáo dục. Những khoản đầu tư này không chỉ giúp hồi phục nhanh mà còn tạo nền móng cho phát triển dài hạn.

Tuy nhiên, rủi ro lớn là nợ công có thể tăng đột biến nếu chi tiêu vượt quá năng lực tài khóa quốc gia. Vì vậy, đầu tư công trong khủng hoảng cần được thiết kế có chọn lọc, ưu tiên các dự án “hai mục tiêu” – vừa giải quyết ngắn hạn vừa có tác động tích cực lâu dài đến cấu trúc kinh tế.

Kết luận

Đầu tư công là công cụ chính sách vĩ mô không thể thay thế trong phát triển kinh tế – xã hội hiện đại. Nếu được lập kế hoạch và thực thi hiệu quả, nó không chỉ nâng cao chất lượng sống mà còn thúc đẩy đổi mới, giảm bất bình đẳng và tăng cường khả năng chống chịu của nền kinh tế.

Tuy nhiên, để đầu tư công phát huy vai trò tích cực, cần có khung pháp lý chặt chẽ, minh bạch hóa toàn bộ quy trình đầu tư, tăng cường giám sát xã hội và ứng dụng công nghệ để nâng cao hiệu quả quản lý. Đặc biệt, trong bối cảnh ngân sách hạn chế và nhu cầu phát triển lớn, sự phối hợp giữa nhà nước và khu vực tư nhân (PPP) cần được mở rộng như một xu thế tất yếu.